Κυριότητα – Επικαρπία
Επικαρπία είναι το περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα πάνω σε ξένο πράγμα, με το οποίο παρέχεται η εξουσία στο δικαιούχο να χρησιμοποιεί και να καρπώνεται το ξένο αυτό πράγμα, διατηρώντας όμως ακέραιη την ουσία του. Από τον ορισμό προκύπτει ότι, αφού η επικαρπία συνίσταται στην πλήρη χρήση και κάρπωση του ξένου πράγματος, απογυμνώνεται η κυριότητα αυτού η οποία πλέον ονομάζεται ψιλή κυριότητα. Όταν όμως λήξει η επικαρπία, δηλαδή επανέλθει στην κυριότητα η χρήση και η κάρπωση του πράγματος, αυτή γίνεται πάλι πλήρης.
Η επικαρπία συνιστάται όχι μόνο σε ακίνητα αλλά και σε κινητά ακόμη και πάνω σε ιδανικό μέρος πράγματος, ακόμη και σε άϋλα αντικείμενα (δικαιώματα – απαιτήσεις).
Η επικαρπία συνιστάται με δικαιοπραξία εν ζωή (μόνο σύμβαση) ή αιτία θανάτου και με χρησικτησία τακτική ή έκτακτη.
Για τη σύσταση επικαρπίας εφαρμόζονται αναλογικά οι διατάξεις για την κτήση της κυριότητας με συμφωνία ή με χρησικτησία.
Για τη σύσταση επικαρπίας πάνω σε ακίνητο με σύμβαση απαιτούνται οι εξής προϋποθέσεις:
α) αυτός που παραχωρεί την επικαρπία να είναι κύριος του πράγματος, να έχει εξουσία διάθεσής του και δικαιοπρακτική ικανότητα,
β) να υπάρχει συμφωνία μεταξύ κυρίου και επικαρπωτή ότι συνιστάται επικαρπία για κάποια νόμιμη αιτία,
γ) η συμφωνία να γίνει με συμβολαιογραφικό έγγραφο και να μεταγραφεί.
Για τη σύσταση επικαρπίας πάνω σε κινητό με σύμβαση απαιτούνται οι εξής προϋποθέσεις:
α) αυτός που παραχωρεί την επικαρπία να είναι κύριος του πράγματος, να έχει εξουσία διάθεσης αυτού και δικαιοπρακτική ικανότητα. Αν ο παραχωρών δεν είναι κύριος η επικαρπία συνιστάται εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις της καλόπιστης κτήσης από μη κύριο κατά το άρθρο 1036 ΑΚ,
β) να υπάρχει συμφωνία μεταξύ κυρίου και επικαρπωτή ότι συνιστάται επικαρπία και
γ) ο κύριος να παραδώσει στον επικαρπωτή την οιονεί νομή του κινητού.
Συνηθέστερη είναι η σύσταση της επικαρπίας με δικαιοπραξία αιτία θανάτου δηλαδή με διαθήκη. Με τη διαθήκη η σύσταση της επικαρπίας έχει το χαρακτήρα είτε κληρονομικής εγκατάστασης, είτε κληροδοσίας.
Για τη σύσταση επικαρπίας με τακτική χρησικτησία απαιτούνται:
α) πράγμα δεκτικό χρησικτησίας,
β) οιονεί νομή επικαρπίας, δηλαδή φυσική εξουσία πάνω στο πράγμα με διάνοια επικαρπωτή,
γ) καλή πίστη του οιονεί νομέα, ότι δηλαδή πιστεύει ότι απέκτησε την επικαρπία,
δ) νόμιμος ή νομιζόμενος τίτλος και
ε) πάροδος δεκαετούς οιονεί νομής όταν πρόκειται για ακίνητα και τριετούς, όταν πρόκειται για κινητά.
Για τη σύσταση της επικαρπίας με έκτακτη χρησικτησία απαιτούνται οι εξής προϋποθέσεις:
α) οιονεί νομή επικαρπίας και
β) πάροδος εικοσαετούς οιονεί νομής σε κινητά και ακίνητα.
Επικαρπία μπορεί να συσταθεί και με δικαστική απόφαση:
α) στην περίπτωση που υπάρχει προσύμφωνο σύστασης επικαρπίας και αυτός που την υποσχέθηκε αρνείται τη σύναψή της και
β) στην περίπτωση δικαστικής διανομής κοινού πράγματος, όταν χωρίς επικαρπία δεν είναι δυνατή η δίκαιη διανομή.
Από την επικαρπία δημιουργούνται μεταξύ κυρίου και επικαρπωτή δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις. Οι βασικότερες υποχρεώσεις του επικαρπωτή είναι: Να διατηρεί τον έως τώρα οικονομικό προορισμό του πράγματος και να μεταχειρίζεται το πράγμα σύμφωνα με τους κανόνες της τακτικής εκμετάλλευσης και με επιμέλεια. Να μην επιφέρει ουσιώδεις μεταβολές στο πράγμα.
Η επικαρπία, εφόσον δε συμφωνήθηκε διαφορετικά, είναι αμεταβίβαστη. Μπορεί μόνο να μεταβιβαστεί η άσκησή της ολικά ή μερικά για χρόνο που δεν υπερβαίνει τη διάρκειά της.
Απόσβεση της επικαρπίας
Η απόσβεση της επικαρπίας επέρχεται:
α) Εφόσον δεν ορίστηκε διαφορετικά, με το θάνατο του επικαρπωτή.
Επί επικαρπίας υπέρ νομικού προσώπου εκλείπει μαζί μ’ αυτό,
β) όταν η επικαρπία ενωθεί με την κυριότητα στο ίδιο πρόσωπο,
γ) με παραίτηση του δικαιούχου. Η δήλωση του τελευταίου γίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο που κοινοποιείται στον κύριο και υποβάλλεται σε μεταγραφή,
δ) με την ολική καταστροφή του πράγματος. Ως τέτοια νοείται όχι μόνο η απώλεια του πράγματος αλλά και η απώλεια των ουσιωδών χαρακτηριστικών του. Σε μερική καταστροφή του πράγματος η επικαρπία διατηρείται στο τμήμα που απέμεινε.
ε) όταν η άσκησή της κατέστη αδύνατη από πραγματικούς ή νομικούς λόγους,
στ) με την αχρησία.
Άλλοι λόγοι που επιφέρουν απόσβεση της επικαρπίας είναι:
α) η πλήρωση της διαλυτικής αίρεσης ή προθεσμίας υπό την οποία συστάθηκε η επικαρπία,
β) η απόκτηση του πράγματος με χρησικτησία συναποσβήνει και την επ’ αυτού τυχόν υπάρχουσα επικαρπία τρίτου, αλλά μόνο με τους όρους της ΑΚ 1053,
γ) η μεταβίβαση κατά κυριότητα του κινητού σε άλλον, αλλά μόνο αν συντρέχουν οι όροι της ΑΚ 1040.
Προστασία επικαρπωτή
Σε περίπτωση προσβολής του δικαιώματος του επικαρπωτή, ο τελευταίος προστατεύεται με τις διατάξεις για την προστασία της κυριότητας, οι οποίες εφαρμόζονται αναλόγως (ΑΚ 1173). Έτσι ο επικαρπωτής μπορεί να ασκήσει τη διεκδικητική αγωγή, την αρνητική αγωγή και την πουβλικιανή αγωγή. Επίσης προστατεύεται και με τις αγωγές νομής. Η προστασία παρέχεται στον επικαρπωτή τόσο κατά των τρίτων όσο και κατά του ψηλού κυρίου .
Για τις αξιώσεις του επικαρπωτή για τους καρπούς και τα ωφελήματα κατά του νομέα ή κατόχου ή κατά του κυρίου ως και για την αποζημίωση, εφαρμόζονται οι σχετικές διατάξεις των ΑΚ 1096-1100. Η αποζημίωση περιορίζεται μόνο στο διαφέρον για την προσβολή του δικαιώματος της επικαρπίας και όχι της κυριότητας.
Ο επικαρπωτής μπορεί να επικαλεσθεί υπέρ αυτού την ΑΚ 1109 (αναζήτηση του κινητού σε ξένο ακίνητο), όπως επίσης και το από τις ΑΚ 1110-1111 τεκμήριο ότι έχει δικαίωμα επικαρπίας .