ΧΡΗΜΑΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΓΙΑ ΗΘΙΚΗ ΒΛΑΒΗ
Υπό στενή (αυστηρή) έννοια ως ζημία νοείται συνήθως μόνο η περιουσιακή. Περιουσιακή ζημία είναι κατ’ αρχήν η βλάβη σε αγαθά που έχουν οικονομική (χρηματική) αξία. Στη ζημία υπό ευρεία έννοια εμπίπτει όμως και η μη περιουσιακή, η οποία αποκαλείται και ηθική βλάβη. Η τελευταία είναι η βλάβη σε μη περιουσιακά αγαθά, όπως η ζωή, η υγεία, η ελευθερία, η τιμή κλπ., που απορρέουν από τη σωματική, την ψυχική ή την κοινωνική ατομικότητα του προσώπου
Διατάξεις που προβλέπουν χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη υπάρχουν σήμερα δύο στον ΑΚ: άρθρ. 59 (επί προσβολής της προσωπικότητας) και 932 (επί αδικοπραξίας). Ο νόμος σ’ αυτές τις περιπτώσεις προβλέπει, ότι ο δικαστής «μπορεί» να επιδικάσει χρηματική ικανοποίηση.
Η προσωπικότητα αποτελεί το πλέγμα των αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση ενός προσώπου, με το οποίο αυτά είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα (Γεωργιάδη-Σταθόπουλου Αστ. Κώδιξ. Γεν. Αρχαί, Ι, άρθρ. 57 αρ. 1, σ. 99). Η προσωπικότητα προστατεύεται από το άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος. Δικαίωμα επί της προσωπικότητας αυτού στην έκφανση της πίστεως, της υπολήψεως, του επαγγέλματος, του μέλλοντος και των λοιπών άυλων αγαθών που του αναγνωρίζονται έχει και το νομικό πρόσωπο (Σημαντήρας, Γεν. Αρχ. Ημιτ. Α, αρ. 538. ΑΠ 182/1967 ΝοΒ 16, 46 ΕΑ 6338/1981 ΝοΒ 29 1412) και συνεπώς σε περίπτωση προσβολής της προσωπικότητάς του σε οποιαδήποτε από αυτές τις εκφάνσεις με κάποια παράνομη ενεργεία, δικαιούται, σύμφωνα με τα άρθρα 57 και 59 ΑΚ, να απαιτήσει την άρση της προσβολής και την παράλειψη αυτής στο μέλλον (Ολ. ΑΠ 812/1980 ΝοΒ 29.79) χωρίς να απαιτείται η συνδρομή υπαιτιότητας του προσβάλλοντος (ΕΑ 3962/1982 Ελλ.Δ. 23.489).
Το άρθρο 59 ΑΚ εισάγει τον κανόνα της ικανοποίησης της ηθικής βλάβης αυτού που προσβλήθηκε παράνομα στην προσωπικότητά του, ενώ η ΑΚ 932 εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση αδικοπραξίας, δηλαδή και όταν προσβάλλεται περιουσιακό αγαθό.
Συνεπώς ως προς το αντικείμενο των δύο διατάξεων υφίσταται μία βασική διαφορά: στην μεν 59 ΑΚ η προσβολή στρέφεται αποκλειστικά εναντίον μη περιουσιακών αγαθών, ενώ αντίθετα στην 932 ΑΚ η περιουσιακή ζημία επέρχεται ταυτόχρονα με προσβολή περιουσιακού αγαθού και την υλική ζημία που προκλήθηκε σε αυτό. Λόγω της σχέσης αυτής, η ηθική βλάβη της 932 ΑΚ υπόκειται στις προϋποθέσεις της περιουσιακής ζημίας και ειδικότερα στους όρους που επιβάλλει ο ειδικός ιδρυτικός της ευθύνης για περιουσιακή ζημία κανόνας δικαίου. Εάν ο ιδρυτικός κανόνας απαιτεί πταίσμα του ζημιώσαντος, τότε πταίσμα χρειάζεται και για τη θεμελίωση της αξίωσης για ικανοποίηση της μη περιουσιακής ζημίας και αντιστρόφως.
Έχει κριθεί με την 540/2021 Απόφαση του ΣτΕ ότι: «χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης μπορεί να επιδικασθεί και σε εκείνον του οποίου έχει προσβληθεί η προσωπικότητα, κατά το άρθρο 57 του Αστικού Κώδικα, από παράνομη πράξη ή παράλειψη, κατά τ’ ανωτέρω, οργάνων του Δημοσίου ή νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου κατά την άσκηση των καθηκόντων τους (βλ. ΣτΕ 3292/2017, 410/2016, 1970/2009, 2536/2008), απαιτείται δε, στην περίπτωση αυτή, πέραν του παράνομου χαρακτήρα της σχετικής πράξης ή παράλειψης, να είναι αυτή αντικειμενικώς ικανή, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων, να προκαλέσει την προσβολή της προσωπικότητας που επικαλείται ο ενάγων, κατά την αιτιολογημένη κρίση του δικαστηρίου (ΣτΕ 4279/2013, 3772/2010). Για τη θεμελίωση εξ άλλου της προσβολής της προσωπικότητας και της απορρέουσας από αυτήν ηθικής βλάβης αρκεί και η απειλούμενη βλάβη της υγείας από την έκθεση σε κίνδυνο, χωρίς να απαιτείται περαιτέρω και η συντέλεση της βλάβης στην υγεία για τη γέννηση της σχετικής αξίωσης χρηματικής ικανοποίησης (βλ. ΑΠ 1574/2014)».
ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ
Με τον όρο «αστική ευθύνη του Δημοσίου» εννοούμε την υποχρέωση του Δημοσίου ή των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου να αποκαθιστούν, συνήθως με τη μορφή της αποζημίωσης, τις ζημιογόνες συνέπειες που προκαλούν οι παράνομες πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες των οργάνων τους υπό τους ειδικότερους όρους και προϋποθέσεις που θέτουν ιδίως οι διατάξεις των άρθρων 105 – 106 ΕισΝΑΚ. Η αστική ευθύνη του Δημοσίου αποτελεί απαραίτητο και αναντικατάστατο επανορθωτικό μηχανισμό για την εφαρμογή της αρχής της νομιμότητας και του Κράτους Δικαίου, αλλά και για την κατοχύρωση της συνταγματικής επιταγής της πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, αφού σε πολλές περιπτώσεις η αγωγή αποζημίωσης βάσει των άρθρων 105 – 106 ΕισΝΑΚ αποτελεί το μόνο μέσο δραστικής δικαστικής προστασίας.
Ειδικότερα, η διάταξη του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ ορίζει τα ακόλουθα: «Για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων του δημοσίου κατά την άσκηση της δημόσιας εξουσίας που τους έχει ανατεθεί, το δημόσιο ενέχεται σε αποζημίωση, εκτός αν η πράξη ή παράλειψη έγινε κατά παράβαση διάταξης, που υπάρχει για χάρη του γενικού συμφέροντος. Μαζί με το δημόσιο ευθύνεται εις ολόκληρον και το υπαίτιο πρόσωπο, με την επιφύλαξη των ειδικών διατάξεων για την ευθύνη των υπουργών». Περαιτέρω, το άρθρο 106 ΕισΝΑΚ επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής των ρυθμίσεων του άρθρου 105 ΕισΝΑΚ και στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τα λοιπά νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, ορίζοντας ότι: «Οι διατάξεις των δύο προηγούμενων άρθρων εφαρμόζονται και για την ευθύνη των δήμων των κοινοτήτων ή των άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου από πράξεις ή παραλείψεις των οργάνων που βρίσκονται στην υπηρεσία τους»(βλ.Καρακωστα :Χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης στην περίπτωση αστικής ευθύνης του Δημοσίου)
Οι προϋποθέσεις της αστικής ευθύνης του δημοσίου, σύμφωνα με τα άρθρα 105 και 106 Εισαγωγικού Νόμου Αστικού Κώδικα (ΕισΝΑΚ) είναι:
1. Πράξη, παράλειψη ή υλική ενέργεια.
2. Όργανο του Δημοσίου ή ΝΠΔΔ.
3. Πράξη, παράλειψη ή υλική ενέργεια που τελείται στα πλαίσια άσκησης δημόσιας εξουσίας από το αρμόδιο όργανο.
4. Παρανομία, ήτοι πράξη, παράλειψη ή υλική ενέργεια που αντιτίθεται-παραβιάζει την αρχή της νομιμότητας.
5. Ζημία (θετική ή αποθετική, ηθική βλάβη, ψυχική οδύνη).
Δ. Σε περίπτωση συνδρομής των προϋποθέσεων εφαρμογής των άρθρων 105 και 106 Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα (ΕισΝΑΚ), το Δημόσιο ή το νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου υποχρεούνται να αποκαταστήσουν, σύμφωνα με το άρθρο 298 του Α.Κ., κάθε θετική ζημία, καθώς και το διαφυγόν κέρδος, εκείνο, δηλαδή, το οποίο προσδοκά κανείς με πιθανότητα κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων ή τις ειδικές περιστάσεις και ιδίως τα προπαρασκευαστικά μέτρα που έχουν ληφθεί (ΣτΕ 1229/2019, 2487/2018, 1678/2017, 3692/2015, 3040/2014, 451/2013 7μ. κ.ά.).
Ε. Τα δικαστήρια της ουσίας μπορούν, επιπλέον, να επιδικάσουν σε βάρος του Δημοσίου ή του νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης ή ψυχικής οδύνης, κατ’ εφαρμογή του άρθρου 932 του Αστικού Κώδικα (ΑΚ).
ΣΤ. Χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης δικαιούνται να ζητήσουν και τα νομικά πρόσωπα, αν υπέστησαν ζημία από τον αντίκτυπο που είχε στην πίστη, το κύρος και τη φήμη τους η παράνομη πράξη ή παράλειψη, χωρίς να είναι απαραίτητο να εξειδικεύεται η βλάβη αυτή, όταν από τη φύση της παράνομης πράξης ή παράλειψης είναι δυνατόν να επέλθει τέτοια βλάβη (ΣτΕ 3692, 3695/2015, 3040/2014, 451/2013 7μ. κ.ά.).